มะขามป้อม

ชื่ออื่น ๆ : สันยาส่า, มั่งลู่ (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน), กำทวด (ราชบุรี), กันโตด (เขมร-จันทบุรี), อิ่ว, อำโมเหล็ก (จีน)
ชื่อสามัญ : Malacca Tree, Emblic Vyrobalan, Indian Gooseberry
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Phyllanthus emblica Linn.
วงศ์ : EUPHORBIACEAE

ลักษณะทั่วไป :

• ต้น : เป็นพรรณไม้ยืนต้นขนาดกลาง มีความสูงประมาณ 7 เมตร ลักษณะของเปลือกค่อนข้างเรียบเกลี้ยง
• ใบ : ใบออกเป็นใบรวม มีใบย่อยออกเรียงกันเป็น 2 แถว คล้ายขนนก ลักษณะของใบย่อย เป็นใบขนาดเล็ก ยาวประมาณ 1 ซม. ปลายใบแหลมยาวรี มีสีเขียวแก่
• ดอก : ดอกออกเป็นช่อ หรือเป็นกระจุกเล็ก ๆ ลักษณะของดอกเป็นดอกขนาดเล็ก ดอกหนึ่งมีกลีบดอกประมาณ 5-6 กลีบ กลางดอกมีเกสรตัวผู้สั้น ๆ 3-5 อัน ดอกมีสีเหลือง ๆ เขียว ๆ ก้านดอกสั้น
• ผล : ผลมีลักษณะกลม เกลี้ยง มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2 ซม. มีรอยแยกแบ่งออกเป็น 6 ซีก เนื้อในผลสีเหลืองออกน้ำตาลเมื่อผลแก่ ผลอ่อนมีสีเขียวออกเหลือง ข้างในเนื้อผล มีเมล็ดสีน้ำตาล

การขยายพันธุ์ : เป็นพรรณไม้ที่ขึ้นได้ดีในดินทุกสภาพ มีการขยายพันธุ์ด้วย ตอนกิ่ง หรือการใช้เมล็ด
ส่วนที่ใช้ : เปลือกลำต้น ใบ ปมที่ก้าน ผล ราก
สรรพคุณ :

• เปลือกลำต้น ใช้เปลือกลำต้นที่แห้งแล้ว นำมาบดให้เป็นผงละเอียด ใช้โรยแก้บาดแผลเลือดออก แผลฟกช้ำ หรือนำมาต้มเอาน้ำกินเป็นยาแก้โรคบิด เป็นต้น
• ใบ ใช้ใบสด ประมาณ 15-30 กรัม นำมาต้มเอาน้ำกิน เป็นยาแก้ตัวบวมน้ำ หรือใช้ภายนอก โดยการนำเอาใบสดตำให้ละเอียดใช้พอก หรือทา บริเวณที่เป็นแผลผื่นคัน มีน้ำหนอง น้ำเหลือง ผิวหนังอักเสบ และเป็นฝีคัณฑสูตร
• ปมที่ก้าน ใช้ปมที่ก้านประมาณ 10-30 อัน นำมาต้มน้ำกินเป็นยาแก้ปวดเมื่อยกระดูก ปวดท้องน้อย ปวดกระเพาะอาหาร แก้ซางตานขโมยในเด็ก และแก้ไอ หรือใช้ต้มน้ำอมบ้วนปากแก้ปวดฟัน เป็นต้น
• ผล (สดและแห้ง) ใช้ผลสด มีรสเปรี้ยว ฝาด นำมากินเป็นยาบำรุง ทำให้สดชื่น แก้กระหายน้ำ แก้ไอ แก้หวัด กระตุ้นน้ำลาย ละลายเสมหะ ช่วยระบาย ขับปัสสาวะ แก้เลือดออกตามไรฟัน แก้โรคคอตีบ คอแห้ง เป็นต้น หรือใช้ผลสด นำมาหมักเป็นไวน์ผลไม้ ใช้ดื่มเป็นยาแก้โรคดีซ่าน แก้ไข้ สะอึก อาเจียน ช่วยย่อยอาหาร และทำให้สดชื่น หรือใช้ผลมาตำให้ละเอียดคั้นเอาน้ำมาผสมกับน้ำมะนาว กินเป็นยาแก้บิดแบคทีเรีย หรือใช้ผลสดประมาณ 4-12 กรัม นำมาผสมกับน้ำผึ้งกิน เป็นยาถ่ายพยาธิ เป็นต้น ใช้ผลแห้ง นำมาบดป่นให้ละเอียดชงกับน้ำร้อนกิน เป็นยาแก้โรคหนองใน แก้ตกเลือด ท้องเสีย โรคบิด บำรุงธาตุ และยังใช้ล้างตา แก้เยื่อบุตาอักเสบ ตาแดง หรือใช้ผลแห้งนำมาต้มผสมกับน้ำสนิมเหล็กเอาน้ำกินเป็นยาแก้โรคดีซ่าน โรคโลหิตจาง เป็นต้น
• เมล็ด ใช้เมล็ดสดหรือแห้ง นำมาตำให้เป็นผงละเอียดแล้วใช้ชงกับน้ำร้อนกิน เป็นยาแก้ไข้ แก้โรคตาต่าง ๆ แก้โรคเกี่ยวกับน้ำดี คลื่นไส้ อาเจียน โรคเบาหวาน หอบหืด และโรคหลอดลมอักเสบ หรือใช้เมล็ดมาเผาไฟให้เป็นเถ้าใช้ผสมกับน้ำมันพืช ใช้ทาบริเวณที่เป็นตุ่มคัน และแก้หิด เป็นต้น
• ราก ใช้รากแห้ง ประมาณ 6-15 กรัม นำมาต้มเอาน้ำกินเป็นยาแก้ร้อนใน แก้โรคเรื้อน แก้ความดันโลหิตสูง และแก้ท้องเสีย หรือใช้รากสด นำมาตำให้ละเอียดใช้พอกบริเวณที่ถูกพิษตะขาบกัด เป็นต้น

อื่น ๆ : ผลมะขามป้อม มีวิตามิน C สูงมาก และในผลมีสารป้องกันการเกิดออกซิไดซ์วิตามิน C ทำให้วิตามิน C คงตัวอยู่ได้นาน